ปุพฺพโยคาทิ

[3] อตีเต กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน วตฺตมาเน คงฺคาย สมีเป เอกสฺมิํ อาวาเส มหาภิกฺขุสงฺโฆ ปฏิวสติ, ตตฺถ วตฺตสีลสมฺปนฺนา ภิกฺขู ปาโตว อุฏฺฐาย ยฏฺฐิสมฺมชฺชนิโย [ยฏฺฐิสมฺมุญฺชนิโย (สี. ปี.)] อาทาย พุทฺธคุเณ อาวชฺเชนฺตา องฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา กจวรพฺยูหํ กโรนฺติฯ อเถโก ภิกฺขุ เอกํ สามเณรํ ‘‘เอหิ สามเณร, อิมํ กจวรํ ฉฑฺเฑหี’’ติ อาห, โส อสุณนฺโต วิย คจฺฉติ, โส ทุติยมฺปิ…เป.… ตติยมฺปิ อามนฺติยมาโน อสุณนฺโต วิย คจฺฉเตวฯ ตโต โส ภิกฺขุ ‘‘ทุพฺพโจ วตายํ สามเณโร’’ติ กุทฺโธ สมฺมชฺชนิทณฺเฑน ปหารํ อทาสิฯ ตโต โส โรทนฺโต ภเยน กจวรํ ฉฑฺเฑนฺโต ‘‘อิมินา กจวรฉฑฺฑนปุญฺญกมฺเมน ยาวาหํ นิพฺพานํ ปาปุณามิ [น ปาปุณามิ (สฺยา.)], เอตฺถนฺตเร นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน มชฺฌนฺหิกสูริโย [สุริโย (สี. ปี.)] วิย มเหสกฺโข มหาเตโช ภเวยฺย’’นฺติ ปฐมํ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ กจวรํ ฉฑฺเฑตฺวา นหานตฺถาย คงฺคาติตฺถํ คโต คงฺคาย อูมิเวคํ คคฺครายมานํ ทิสฺวา ‘‘ยาวาหํ นิพฺพานํ ปาปุณามิ [น ปาปุณามิ (สฺยา.)], เอตฺถนฺตเร นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อยํ อูมิเวโค วิย ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาโน ภเวยฺยํ อกฺขยปฏิภาโน’’ติ ทุติยมฺปิ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ

โสปิ ภิกฺขุ สมฺมชฺชนิสาลาย สมฺมชฺชนิํ ฐเปตฺวา นหานตฺถาย คงฺคาติตฺถํ คจฺฉนฺโต สามเณรสฺส ปตฺถนํ สุตฺวา ‘‘เอส มยา ปโยชิโตปิ ตาว เอวํ ปตฺเถติ, มยฺหํ กิํ น สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ยาวาหํ นิพฺพานํ ปาปุณามิ [น ปาปุณามิ (สฺยา.)], เอตฺถนฺตเร นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อยํ คงฺคาอูมิเวโค วิย อกฺขยปฏิภาโน ภเวยฺยํ, อิมินา ปุจฺฉิตปุจฺฉิตํ สพฺพํ ปญฺหปฏิภานํ วิชเฏตุํ นิพฺเพเฐตุํ สมตฺโถ ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ

เต อุโภปิ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เขเปสุํฯ อถ อมฺหากํ ภควตาปิ ยถา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ทิสฺสติ, เอวเมเตปิ ทิสฺสนฺติ มม ปรินิพฺพานโต ปญฺจวสฺสสเต อติกฺกนฺเต เอเต อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, ยํ มยา สุขุมํ กตฺวา เทสิตํ ธมฺมวินยํ, ตํ เอเต ปญฺหปุจฺฉนโอปมฺมยุตฺติวเสน นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา วิภชิสฺสนฺตีติ นิทฺทิฏฺฐาฯ

[4] เตสุ สามเณโร ชมฺพุทีเป สาคลนคเร มิลินฺโท นาม ราชา อโหสิ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี ปฏิพโล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ มนฺตโยควิธานกิริยานํ [สมนฺตโยค … (สี. ปี.)], กรณกาเล นิสมฺมการี โหติ, พหูนิ จสฺส สตฺถานิ อุคฺคหิตานิ โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ, สุติ สมฺมุติ สงฺขฺยา โยคา นีติ วิเสสิกา คณิกา คนฺธพฺพา ติกิจฺฉา ธนุพฺเพทา [จตุพฺเพทา (สี. ปี.)] ปุราณา อิติหาสา โชติสา มายา เกตุ [เหตุ (สี. ปี.)] มนฺตนา ยุทฺธา ฉนฺทสา พุทฺธวจเนน [ฉนฺทสามุทฺทวจเนน (สี. ปี.)] เอกูนวีสติ, วิตณฺฑวาที [วาที (สี. ปี.)] ทุราสโท ทุปฺปสโห ปุถุติตฺถกรานํ อคฺคมกฺขายติ, สกลชมฺพุทีเป มิลินฺเทน รญฺญา สโม โกจิ นาโหสิ ยทิทํ ถาเมน ชเวน สูเรน ปญฺญาย, อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค อนนฺตพลวาหโนฯ

[5] อเถกทิวสํ มิลินฺโท ราชา อนนฺตพลวาหนํ จตุรงฺคินิํ พลคฺคเสนาพฺยูหํ ทสฺสนกมฺยตาย นครา นิกฺขมิตฺวา พหินคเร เสนงฺคทสฺสนํ กตฺวา [เสนาคณนํ กาเรตฺวา (สี. ปี.)] สาเรตฺวา โส ราชา ภสฺสปฺปวาทโก โลกายตวิตณฺฑ [ปวตฺต (สี. ปี.)] ชนสลฺลาปปฺลว จิตฺตโกตูหโล วิสารโท วิชมฺภโก สูริยํ โอโลเกตฺวา อมจฺเจ อามนฺเตสิ ‘‘พหุ ภเณ ตาว ทิวสาวเสโส กิํ กริสฺสาม, อิทาเนว นครํ ปวิสิตฺวา อตฺถิ โกจิ ปณฺฑิโต สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา สงฺฆี คณี คณาจริโย อปิ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปฏิชานมาโน, โย มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ สกฺโกติ กงฺขํ ปฏิวิเนตุํ, ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสาม, กงฺขํ ปฏิวินยิสฺสามา’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต ปญฺจสตา โยนกา ราชานํ มิลินฺทํ เอตทโวจุํ ‘‘อตฺถิ, มหาราช, ฉ สตฺถาโร ปูรโณ กสฺสโป มกฺขลิโคสาโล นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต [นาถปุตฺโต (สี. ปี.)] สญฺชโย เพลฏฺฐปุตฺโต อชิโต เกสกมฺพโล ปกุโธ กจฺจายโน, เต สงฺฆิโน คณิโน คณาจริยกา ญาตา ยสสฺสิโน ติตฺถกรา สาธุสมฺมตา พหุชนสฺส, คจฺฉ ตฺวํ มหาราช, เต ปญฺหํ ปุจฺฉสฺสุ, กงฺขํ ปฏิวินยสฺสู’’ติฯ

[6] อถ โข มิลินฺโท ราชา ปญฺจหิ โยนกสเตหิ ปริวุโต ภทฺรวาหนํ รถวรมารุยฺห เยน ปูรโณ กสฺสโป เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปูรเณน กสฺสเปน สทฺธิํ สมฺโมทิ, สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มิลินฺโท ราชา ปูรณํ กสฺสปํ เอตทโวจ ‘‘โก, ภนฺเต กสฺสป, โลกํ ปาเลตี’’ติ? ‘‘ปถวี, มหาราช , โลกํ ปาเลตี’’ติฯ ‘‘ยทิ, ภนฺเต กสฺสป, ปถวี [ปฐวี (สี. สฺยา. ปี.)] โลกํ ปาเลติ, อถ กสฺมา อวีจินิรยํ คจฺฉนฺตา สตฺตา ปถวิํ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺตี’’ติ? เอวํ วุตฺเต ปูรโณ กสฺสโป เนว สกฺขิ โอคิลิตุํ, โน สกฺขิ อุคฺคิลิตุํ, อโธมุโข ปตฺตกฺขนฺโธ ตุณฺหีภูโต ปชฺฌายนฺโต นิสีทิฯ

[7] อถ โข มิลินฺโท ราชา มกฺขลิํ โคสาลํ เอตทโวจ ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต โคสาล, กุสลากุสลานิ กมฺมานิ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’ติ? ‘‘นตฺถิ, มหาราช, กุสลากุสลานิ กมฺมานิ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกฯ เย เต, มหาราช, อิธ โลเก ขตฺติยา, เต ปรโลกํ คนฺตฺวาปิ ปุน ขตฺติยาว ภวิสฺสนฺติ, เย เต พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา จณฺฑาลา ปุกฺกุสา, เต ปรโลกํ คนฺตฺวาปิ ปุน พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา จณฺฑาลา ปุกฺกุสาว ภวิสฺสนฺติฯ กิํ กุสลากุสเลหิ กมฺเมหี’’ติ? ‘‘ยทิ, ภนฺเต โคสาล, อิธ โลเก ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา จณฺฑาลา ปุกฺกุสา, เต ปรโลกํ คนฺตฺวาปิ ปุน ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา จณฺฑาลา ปุกฺกุสาว ภวิสฺสนฺติ, นตฺถิ กุสลากุสเลหิ กมฺเมหิ กรณียํฯ เตน หิ, ภนฺเต โคสาล, เย เต อิธ โลเก หตฺถจฺฉินฺนา, เต ปรโลกํ คนฺตฺวาปิ ปุน หตฺถจฺฉินฺนาว ภวิสฺสนฺติฯ เย ปาทจฺฉินฺนา, เต ปาทจฺฉินฺนาว ภวิสฺสนฺติฯ เย หตฺถปาทจฺฉินฺนา, เต หตฺถปาทจฺฉินฺนาว ภวิสฺสนฺติฯ เย กณฺณจฺฉินฺนา, เต กณฺณจฺฉินฺนาว ภวิสฺสนฺติฯ เย นาสจฺฉินฺนา, เต นาสจฺฉินฺนาว ภวิสฺสนฺติฯ เย กณฺณนาสจฺฉินฺนา, เต กณฺณนาสจฺฉินฺนาว ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต โคสาโล ตุณฺหี อโหสิฯ

อถ โข มิลินฺทสฺส รญฺโญ เอตทโหสิ ‘‘ตุจฺโฉ วต โภ ชมฺพุทีโป, ปลาโป วต โภ ชมฺพุทีโป, นตฺถิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, โย มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ สกฺโกติ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา อมจฺเจ อามนฺเตสิ ‘‘รมณียา วต โภ โทสินา รตฺติ, กํ นุ ขฺวชฺช สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกเมยฺยาม ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ, โก มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ สกฺโกติ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติ? เอวํ วุตฺเต อมจฺจา ตุณฺหีภูตา รญฺโญ มุขํ โอโลกยมานา อฏฺฐํสุฯ

เตน โข ปน สมเยน สาคลนครํ ทฺวาทส วสฺสานิ สุญฺญํ อโหสิ สมณพฺราหฺมณคหปติปณฺฑิเตหิ, ยตฺถ สมณพฺราหฺมณคหปติปณฺฑิตา ปฏิวสนฺตีติ สุณาติ, ตตฺถ คนฺตฺวา ราชา เต ปญฺหํ ปุจฺฉติ, เต สพฺเพปิ ปญฺหวิสชฺชเนน ราชานํ อาราเธตุํ อสกฺโกนฺตา เยน วา เตน วา ปกฺกมนฺติฯ เย อญฺญํ ทิสํ น ปกฺกมนฺติ, เต สพฺเพ ตุณฺหีภูตา อจฺฉนฺติฯ ภิกฺขู ปน เยภุยฺเยน หิมวนฺตเมว คจฺฉนฺติฯ

[8] เตน โข ปน สมเยน โกฏิสตา อรหนฺโต หิมวนฺเต ปพฺพเต รกฺขิตตเล ปฏิวสนฺติฯ อถ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต ทิพฺพาย โสตธาตุยา มิลินฺทสฺส รญฺโญ วจนํ สุตฺวา ยุคนฺธรมตฺถเก ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา ภิกฺขู ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถาวุโส โกจิ ภิกฺขุ ปฏิพโล มิลินฺเทน รญฺญา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติ?

เอวํ วุตฺเต โกฏิสตา อรหนฺโต ตุณฺหี อเหสุํฯ ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ปุฏฺฐา ตุณฺหี อเหสุํฯ อถ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ เอตทโวจ ‘‘อตฺถาวุโส ตาวติํสภวเน เวชยนฺตสฺส ปาจีนโต เกตุมตี นาม วิมานํ, ตตฺถ มหาเสโน นาม เทวปุตฺโต ปฏิวสติ, โส ปฏิพโล เตน มิลินฺเทน รญฺญา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติฯ

อถ โข โกฏิสตา อรหนฺโต ยุคนฺธรปพฺพเต อนฺตรหิตา ตาวติํสภวเน ปาตุรเหสุํฯ อทฺทสา โข สกฺโก เทวานมินฺโท เต ภิกฺขู ทูรโตว อาคจฺฉนฺเต, ทิสฺวาน เยนายสฺมา อสฺสคุตฺโต เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ, เอกมนฺตํ ฐิโต โข สกฺโก เทวานมินฺโท อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ เอตทโวจ ‘‘มหา โข, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆ อนุปฺปตฺโต, อหํ สงฺฆสฺส อารามิโก, เกนตฺโถ, กิํ มยา กรณีย’’นฺติ?

อถ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต สกฺกํ เทวานมินฺทํ เอตทโวจ ‘‘อยํ โข, มหาราช, ชมฺพุทีเป สาคลนคเร มิลินฺโท นาม ราชา วิตณฺฑวาที ทุราสโท ทุปฺปสโห ปุถุติตฺถกรานํ อคฺคมกฺขายติ, โส ภิกฺขุสงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา ทิฏฺฐิวาเทน ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ วิเหเฐตี’’ติฯ

อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ เอตทโวจ ‘‘อยํ โข, ภนฺเต, มิลินฺโท ราชา อิโต จุโต มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโน, เอโส โข, ภนฺเต, เกตุมติวิมาเน มหาเสโน นาม เทวปุตฺโต ปฏิวสติ, โส ปฏิพโล เตน มิลินฺเทน รญฺญา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ กงฺขํ ปฏิวิเนตุํ, ตํ เทวปุตฺตํ ยาจิสฺสาม มนุสฺสโลกูปปตฺติยา’’ติฯ

อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท ภิกฺขุสงฺฆํ ปุรกฺขตฺวา เกตุมติวิมานํ ปวิสิตฺวา มหาเสนํ เทวปุตฺตํ อาลิงฺคิตฺวา เอตทโวจ ‘‘ยาจติ ตํ, มาริส, ภิกฺขุสงฺโฆ มนุสฺสโลกูปปตฺติยา’’ติฯ ‘‘น เม, ภนฺเต, มนุสฺสโลเกนตฺโถ กมฺมพหุเลน, ติพฺโพ มนุสฺสโลโก, อิเธวาหํ, ภนฺเต, เทวโลเก อุปรูปรูปปตฺติโก หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติฯ ทุติยมฺปิ…เป.… ตติยมฺปิ โข สกฺเกน เทวานมินฺเทน ยาจิโต มหาเสโน เทวปุตฺโต เอวมาห ‘‘น เม, ภนฺเต, มนุสฺสโลเกนตฺโถ กมฺมพหุเลน, ติพฺโพ มนุสฺสโลโก, อิเธวาหํ, ภนฺเต, เทวโลเก อุปรูปรูปปตฺติโก หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต มหาเสนํ เทวปุตฺตํ เอตทโวจ ‘‘อิธ มยํ, มาริส, สเทวกํ โลกํ อนุวิโลกยมานา อญฺญตฺร ตยา มิลินฺทสฺส รญฺโญ วาทํ ภินฺทิตฺวา สาสนํ ปคฺคเหตุํ สมตฺถํ อญฺญํ กญฺจิ น ปสฺสาม, ยาจติ ตํ, มาริส, ภิกฺขุสงฺโฆ, สาธุ สปฺปุริส มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ทสพลสฺส สาสนํ ปคฺคณฺหาหี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต มหาเสโน เทวปุตฺโต ‘‘อหํ กิร มิลินฺทสฺส รญฺโญ วาทํ ภินฺทิตฺวา พุทฺธสาสนํ ปคฺคเหตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสามี’’ติ หฏฺฐปหฏฺโฐ อุทคฺคุทคฺโค หุตฺวา ‘‘สาธุ, ภนฺเต, มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญํ อทาสิฯ

[9] อถ โข เต ภิกฺขู เทวโลเก ตํ กรณียํ ตีเรตฺวา เทเวสุ ตาวติํเสสุ อนฺตรหิตา หิมวนฺเต ปพฺพเต รกฺขิตตเล ปาตุรเหสุํฯ

อถ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ เอตทโวจ ‘‘อตฺถาวุโส, อิมสฺมิํ ภิกฺขุสงฺเฆ โกจิ ภิกฺขุ สนฺนิปาตํ อนาคโต’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ เอตทโวจ ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต , อายสฺมา โรหโณ อิโต สตฺตเม ทิวเส หิมวนฺตํ ปพฺพตํ ปวิสิตฺวา นิโรธํ สมาปนฺโน, ตสฺส สนฺติเก ทูตํ ปาเหถา’’ติฯ อายสฺมาปิ โรหโณ ตงฺขณญฺเญว นิโรธา วุฏฺฐาย ‘‘สงฺโฆ มํ ปฏิมาเนตี’’ติ หิมวนฺเต ปพฺพเต อนฺตรหิโต รกฺขิตตเล โกฏิสตานํ อรหนฺตานํ ปุรโต ปาตุรโหสิฯ

อถ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต อายสฺมนฺตํ โรหณํ เอตทโวจ ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส, โรหณ พุทฺธสาสเน ภิชฺชนฺเต [ปลุชฺชนฺเต (สี. ปี.)] น ปสฺสสิ สงฺฆสฺส กรณียานี’’ติฯ ‘‘อมนสิกาโร เม, ภนฺเต, อโหสี’’ติฯ

‘‘เตน , หาวุโส โรหณ, ทณฺฑกมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘กิํ, ภนฺเต, กโรมี’’ติ? ‘‘อตฺถาวุโส โรหณ, หิมวนฺตปพฺพตปสฺเส คชงฺคลํ [กชงฺคลํ (สี. ปี.)] นาม พฺราหฺมณคาโม, ตตฺถ โสณุตฺตโร นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ, ตสฺส ปุตฺโต อุปฺปชฺชิสฺสติ นาคเสโนติ นาม ทารโก, เตน หิ ตฺวํ, อาวุโส โรหณ, ทสมาสาธิกานิ สตฺต วสฺสานิ ตํ กุลํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา นาคเสนํ ทารกํ นีหริตฺวา ปพฺพาเชหิ, ปพฺพชิเตว ตสฺมิํ ทณฺฑกมฺมโต มุจฺจิสฺสสี’’ติฯ อายสฺมาปิ โข โรหโณ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

[10] มหาเสโนปิ โข เทวปุตฺโต เทวโลกา จวิตฺวา โสณุตฺตรพฺราหฺมณสฺส ภริยาย กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิ, สห ปฏิสนฺธิคฺคหณา ตโย อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา ปาตุรเหสุํ, อาวุธภณฺฑานิ ปชฺชลิํสุ, อคฺคสสฺสํ อภินิปฺผนฺนํ, มหาเมโฆ อภิปฺปวสฺสิฯ อายสฺมาปิ โข โรหโณ ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย ทสมาสาธิกานิ สตฺต วสฺสานิ ตํ กุลํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต เอกทิวสมฺปิ กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ วา อุฬุงฺกมตฺตํ ยาคุํ วา อภิวาทนํ วา อญฺชลิกมฺมํ วา สามีจิกมฺมํ วา นาลตฺถ, อถ โข อกฺโกสญฺเญว ปริภาสญฺเญว ปฏิลภติ ‘‘อติจฺฉถ ภนฺเต’’ติ วจนมตฺตมฺปิ วตฺตา นาม นาโหสิ, ทสมาสาธิกานํ ปน สตฺตนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน เอกทิวสํ ‘‘อติจฺฉถ ภนฺเต’’ติ วจนมตฺตํ อลตฺถฯ ตํ ทิวสเมว พฺราหฺมโณปิ พหิ กมฺมนฺตา อาคจฺฉนฺโต ปฏิปเถ เถรํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, โภ ปพฺพชิต, อมฺหากํ เคหํ อคมิตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, พฺราหฺมณ, อคมมฺหา’’ติฯ ‘‘อปิ กิญฺจิ ลภิตฺถา’’ติฯ ‘‘อาม, พฺราหฺมณ, ลภิมฺหา’’ติฯ

โส อนตฺตมโน เคหํ คนฺตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘ตสฺส ปพฺพชิตสฺส กิญฺจิ อทตฺถา’’ติฯ ‘‘น กิญฺจิ อทมฺหา’’ติฯ พฺราหฺมโณ ทุติยทิวเส ฆรทฺวาเร เยว นิสีทิ ‘‘อชฺช ปพฺพชิตํ มุสาวาเทน นิคฺคเหสฺสามี’’ติฯ เถโร ทุติยทิวเส พฺราหฺมณสฺส ฆรทฺวารํ สมฺปตฺโตฯ

พฺราหฺมโณ เถรํ ทิสฺวาว เอวมาห ‘‘ตุมฺเห หิยฺโย อมฺหากํ เคเห กิญฺจิ อลภิตฺวาว ‘‘ลภิมฺหา’’ติ อโวจุตฺถ, วฏฺฏติ นุ โข ตุมฺหากํ มุสาวาโท’’ติฯ เถโร อาห ‘‘มยํ, พฺราหฺมณ, ตุมฺหากํ เคเห ( ) [(ปวิสนฺตา) (ก.)] ทสมาสาธิกานิ สตฺต วสฺสานิ ‘อติจฺฉถา’ติ วจนมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา หิยฺโย ‘อติจฺฉถา’ติ วจนมตฺตํ ลภิมฺหา, อเถตํ วาจาปฏิสนฺธารํ [ปฏิสนฺตารํ (สี. ปี.)] อุปาทาย เอวมโวจุมฺหา’’ติฯ

พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ‘‘อิเม วาจาปฏิสนฺธารมตฺตมฺปิ ลภิตฺวา ชนมชฺเฌ ‘ลภิมฺหา’ติ ปสํสนฺติ, อญฺญํ กิญฺจิ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ลภิตฺวา กสฺมา นปฺปสํสนฺตี’’ติ ปสีทิตฺวา อตฺตโน อตฺถาย ปฏิยาทิตภตฺตโต กฏจฺฉุภิกฺขํ, ตทุปิยญฺจ พฺยญฺชนํ ทาเปตฺวา ‘‘อิมํ ภิกฺขํ สพฺพกาลํ ตุมฺเห ลภิสฺสถา’’ติ อาหฯ

โส ปุนทิวสโต ปภุติ อุปสงฺกมนฺตสฺส เถรสฺส อุปสมํ ทิสฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย ปสีทิตฺวา เถรํ นิจฺจกาลํ อตฺตโน ฆเร ภตฺตวิสฺสคฺคกรณตฺถาย ยาจิฯ เถโร ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสตฺวา ทิวเส ทิวเส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา คจฺฉนฺโต โถกํ โถกํ พุทฺธวจนํ กเถตฺวา คจฺฉติฯ สาปิ โข พฺราหฺมณี ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘นาคเสโน’’ติสฺส นามมกํสุ, โส อนุกฺกเมน วฑฺฒนฺโต สตฺตวสฺสิโก ชาโตฯ

[11] อถ โข นาคเสนสฺส ทารกสฺส ปิตา นาคเสนํ ทารกํ เอตทโวจ ‘‘อิมสฺมิํ โข , ตาต นาคเสน, พฺราหฺมณกุเล สิกฺขานิ สิกฺเขยฺยาสี’’ติฯ ‘‘กตมานิ, ตาต, อิมสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล สิกฺขานิ นามา’’ติ? ‘‘ตโย โข, ตาต นาคเสน, เวทา สิกฺขานิ นาม, อวเสสานิ สิปฺปานิ สิปฺปํ นามา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ตาต, สิกฺขิสฺสามี’’ติฯ

อถ โข โสณุตฺตโร พฺราหฺมโณ อาจริยพฺราหฺมณสฺส อาจริยภาคํ สหสฺสํ ทตฺวา อนฺโตปาสาเท เอกสฺมิํ คพฺเภ เอกโต มญฺจกํ ปญฺญเปตฺวา อาจริยพฺราหฺมณํ เอตทโวจ ‘‘สชฺฌาเปหิ โข, ตฺวํ พฺราหฺมณ, อิมํ ทารกํ มนฺตานีติฯ เตน หิ ‘ตาต ทารก’ อุคฺคณฺหาหิ มนฺตานี’’ติฯ อาจริยพฺราหฺมโณ สชฺฌายติ นาคเสนสฺส ทารกสฺส เอเกเนว อุทฺเทเสน ตโย เวทา หทยงฺคตา วาจุคฺคตา สูปธาริตา สุววตฺถาปิตา สุมนสิกตา อเหสุํ, สกิเมว จกฺขุํ อุทปาทิ ตีสุ เวเทสุ สนิฆณฺฑุเกฏุเภสุ [สนิฆณฺฏุเกฏุเภสุ (ก.)] สากฺขรปฺปเภเทสุ อิติหาสปญฺจเมสุ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย อโหสิฯ

อถ โข นาคเสโน ทารโก ปิตรํ เอตทโวจ ‘‘อตฺถิ นุ โข, ตาต, อิมสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล อิโต อุตฺตริมฺปิ สิกฺขิตพฺพานิ, อุทาหุ เอตฺตกาเนวา’’ติฯ ‘‘นตฺถิ, ตาต นาคเสน, อิมสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล อิโต อุตฺตริํ สิกฺขิตพฺพานิ, เอตฺตกาเนว สิกฺขิตพฺพานี’’ติฯ

อถ โข นาคเสโน ทารโก อาจริยสฺส อนุโยคํ ทตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห ปุพฺพวาสนาย โจทิตหทโย รโหคโต ปฏิสลฺลีโน อตฺตโน สิปฺปสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ โอโลเกนฺโต อาทิมฺหิ วา มชฺเฌ วา ปริโยสาเน วา อปฺปมตฺตกมฺปิ สารํ อทิสฺวา ‘‘ตุจฺฉา วต โภ อิเม เวทา, ปลาปา วต โภ อิเม เวทา อสารา นิสฺสารา’’ติ วิปฺปฏิสารี อนตฺตมโน อโหสิฯ

[12] เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา โรหโณ วตฺตนิเย เสนาสเน นิสินฺโน นาคเสนสฺส ทารกสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย วตฺตนิเย เสนาสเน อนฺตรหิโต คชงฺคลพฺราหฺมณคามสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิฯ อทฺทสา โข นาคเสโน ทารโก อตฺตโน ทฺวารโกฏฺฐเก ฐิโต อายสฺมนฺตํ โรหณํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน อตฺตมโน อุทคฺโค ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต ‘‘อปฺเปว นามายํ ปพฺพชิโต กญฺจิ สารํ ชาเนยฺยา’’ติ เยนายสฺมา โรหโณ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ โรหณํ เอตทโวจ ‘‘โก นุ โข, ตฺวํ มาริส, เอทิโส ภณฺฑุกาสาววสโน’’ติฯ ‘‘ปพฺพชิโต [ปาปกานํ มลานํ ปพฺพาเชตุํ ปพฺพชิโต (สี. ปี.)] นามาหํ ทารกา’’ติฯ ‘‘เกน, ตฺวํ มาริส, ปพฺพชิโต นามาสี’’ติ? ‘‘ปาปกานิ มลานิ ปพฺพาเชติ, ตสฺมาหํ, ทารก, ปพฺพชิโต นามา’’ติฯ

‘‘กิํการณา, มาริส, เกสา เต น ยถา อญฺเญส’’นฺติ ? ‘‘โสฬสิเม, ทารก, ปลิโพเธ ทิสฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ปพฺพชิโตฯ ‘‘กตเม โสฬส’’? ‘‘อลงฺการปลิโพโธ มณฺฑนปลิโพโธ เตลมกฺขนปลิโพโธ โธวนปลิโพโธ มาลาปลิโพโธ คนฺธปลิโพโธ วาสนปลิโพโธ หรีฏกปลิโพโธ อามลกปลิโพโธ รงฺคปลิโพโธ พนฺธนปลิโพโธ โกจฺฉปลิโพโธ กปฺปกปลิโพโธ วิชฏนปลิโพโธ อูกาปลิโพโธ, เกเสสุ วิลูเนสุ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺติ, อิเมสุ โข, ทารก, โสฬสสุ ปลิโพเธสุ ปลิคุณฺฐิตา มนุสฺสา สพฺพานิ อติสุขุมานิ สิปฺปานิ นาเสนฺตี’’ติฯ ‘‘กิํการณา, มาริส, วตฺถานิปิ เต น ยถา อญฺเญส’’นฺติ? ‘‘กามนิสฺสิตานิ โข, ทารก, วตฺถานิ, กามนิสฺสิตานิ คิหิพฺยญฺชนภณฺฑานิ [กมนียานิ คิหิพฺยญฺชนานิ (สี. ปี.)], ยานิ กานิจิ โข ภยานิ วตฺถโต อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ กาสาววสนสฺส น โหนฺติ, ตสฺมา วตฺถานิปิ เม น ยถา อญฺเญส’’นฺติฯ ‘‘ชานาสิ โข, ตฺวํ มาริส, สิปฺปานิ นามา’’ติ? ‘‘อาม, ทารก, ชานามหํ สิปฺปานิ, ยํ โลเก อุตฺตมํ มนฺตํ, ตมฺปิ ชานามี’’ติฯ ‘‘มยฺหมฺปิ ตํ, มาริส, ทาตุํ สกฺกา’’ติ? ‘‘อาม, ทารก, สกฺกา’’ติฯ ‘‘เตน หิ เม เทหี’’ติฯ ‘‘อกาโล โข, ทารก, อนฺตรฆรํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐมฺหา’’ติฯ

อถ โข นาคเสโน ทารโก อายสฺมโต โรหณสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา ฆรํ ปเวเสตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปตฺวา สมฺปวาเรตฺวา อายสฺมนฺตํ โรหณํ ภุตฺตาวิํ โอนีตปตฺตปาณิํ เอตทโวจ ‘‘เทหิ เม ทานิ, มาริส, มนฺต’’นฺติฯ ‘‘ยทา โข ตฺวํ, ทารก, นิปฺปลิโพโธ หุตฺวา มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา มยา คหิตํ ปพฺพชิตเวสํ คณฺหิสฺสสิ, ตทา ทสฺสามี’’ติ อาหฯ

อถ โข นาคเสโน ทารโก มาตาปิตโร อุปสงฺกมิตฺวา อาห ‘‘อมฺมตาตา, อยํ ปพฺพชิโต ‘ยํ โลเก อุตฺตมํ มนฺตํ, ตํ ชานามี’ติ วทติ, น จ อตฺตโน สนฺติเก อปพฺพชิตสฺส เทติ, อหํ เอตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตํ อุตฺตมํ มนฺตํ อุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติฯ อถสฺส มาตาปิตโร ‘‘ปพฺพชิตฺวาปิ โน ปุตฺโต มนฺตํ คณฺหตุ, คเหตฺวา ปุน อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ มญฺญมานา ‘‘คณฺห ปุตฺตา’’ติ อนุชานิํสุฯ

[13] อถ โข อายสฺมา โรหโณ นาคเสนํ ทารกํ อาทาย เยน วตฺตนิยํ เสนาสนํ, เยน วิชมฺภวตฺถุ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา วิชมฺภวตฺถุสฺมิํ เสนาสเน เอกรตฺตํ วสิตฺวา เยน รกฺขิตตลํ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา โกฏิสตานํ อรหนฺตานํ มชฺเฌ นาคเสนํ ทารกํ ปพฺพาเชสิฯ ปพฺพชิโต จ ปนายสฺมา นาคเสโน อายสฺมนฺตํ โรหณํ เอตทโวจ ‘‘คหิโต เม, ภนฺเต, ตว เวโส, เทถ เม ทานิ มนฺต’’นฺติฯ อถ โข อายสฺมา โรหโณ ‘‘กิมฺหิ นุ โขหํ นาคเสนํ วิเนยฺยํ ปฐมํ วินเย วา สุตฺตนฺเต วา อภิธมฺเม วา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ปณฺฑิโต โข อยํ นาคเสโน, สกฺโกติ สุเขเนว อภิธมฺมํ ปริยาปุณิตุ’’นฺติ ปฐมํ อภิธมฺเม วิเนสิฯ

อายสฺมา จ นาคเสโน ‘‘กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา’’ติ ติกทุกปฏิมณฺฑิตํ ธมฺมสงฺคณีปกรณํ, ขนฺธวิภงฺคาทิ อฏฺฐารส วิภงฺคปฏิมณฺฑิตํ วิภงฺคปฺปกรณํ, ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ อาทินา จุทฺทสวิเธน วิภตฺตํ ธาตุกถาปกรณํ, ‘‘ขนฺธปญฺญตฺติ อายตนปญฺญตฺตี’’ติ อาทินา ฉพฺพิเธน วิภตฺตํ ปุคฺคลปญฺญตฺติปฺปกรณํ, สกวาเท ปญฺจสุตฺตสตานิ ปรวาเท ปญฺจสุตฺตสตานีติ สุตฺตสหสฺสํ สโมธาเนตฺวา วิภตฺตํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ, ‘‘มูลยมกํ ขนฺธยมก’’นฺติ อาทินา ทสวิเธน วิภตฺตํ ยมกปฺปกรณํ, ‘‘เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโย’’ติ อาทินา จตุวีสติวิเธน วิภตฺตํ ปฏฺฐานปฺปกรณนฺติ สพฺพํ ตํ อภิธมฺมปิฏกํ เอเกเนว สชฺฌาเยน ปคุณํ กตฺวา ‘‘ติฏฺฐถ ภนฺเต, น ปุน โอสาเรถ, เอตฺตเกเนวาหํ สชฺฌายิสฺสามี’’ติ อาหฯ

[14] อถ โข อายสฺมา นาคเสโน เยน โกฏิสตา อรหนฺโต เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา โกฏิสเต อรหนฺเต เอตทโวจ ‘‘อหํ โข ภนฺเต ‘กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา , อพฺยากตา ธมฺมา’ติ อิเมสุ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา สพฺพํ ตํ อภิธมฺมปิฏกํ วิตฺถาเรน โอสาเรสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, นาคเสน, โอสาเรหี’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา นาคเสโน สตฺต มาสานิ สตฺต ปกรณานิ วิตฺถาเรน โอสาเรสิ, ปถวี อุนฺนทิ, เทวตา สาธุการมทํสุ, พฺรหฺมาโน อปฺโผเฏสุํ, ทิพฺพานิ จนฺทนจุณฺณานิ ทิพฺพานิ จ มนฺทารวปุปฺผานิ อภิปฺปวสฺสิํสุฯ

[15] อถ โข โกฏิสตา อรหนฺโต อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ ปริปุณฺณวีสติวสฺสํ รกฺขิตตเล อุปสมฺปาเทสุํฯ อุปสมฺปนฺโน จ ปนายสฺมา นาคเสโน ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อุปชฺฌาเยน สทฺธิํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต เอวรูปํ ปริวิตกฺกํ อุปฺปาเทสิ ‘‘ตุจฺโฉ วต เม อุปชฺฌาโย, พาโล วต เม อุปชฺฌาโย, ฐเปตฺวา อวเสสํ พุทฺธวจนํ ปฐมํ มํ อภิธมฺเม วิเนสี’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา โรหโณ อายสฺมโต นาคเสนสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘อนนุจฺฉวิกํ โข นาคเสน ปริวิตกฺกํ วิตกฺเกสิ, น โข ปเนตํ นาคเสน ตวานุจฺฉวิก’’นฺติฯ

อถ โข อายสฺมโต นาคเสนสฺส เอตทโหสิ ‘‘อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วต โภ, ยตฺร หิ นาม เม อุปชฺฌาโย เจตสา เจโตปริวิตกฺกํ ชานิสฺสติ, ปณฺฑิโต วต เม อุปชฺฌาโย, ยํนูนาหํ อุปชฺฌายํ ขมาเปยฺย’’นฺติฯ อถ โข อายสฺมา นาคเสโน อายสฺมนฺตํ โรหณํ เอตทโวจ ‘‘ขมถ เม, ภนฺเต, น ปุน เอวรูปํ วิตกฺเกสฺสามี’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา โรหโณ อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘น โข ตฺยาหํ นาคเสน เอตฺตาวตา ขมามิ, อตฺถิ โข นาคเสน สาคลํ นาม นครํ, ตตฺถ มิลินฺโท นาม ราชา รชฺชํ กาเรติ, โส ทิฏฺฐิวาเทน ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ วิเหเฐติ, สเจ ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ราชานํ ทเมตฺวา พุทฺธสาสเน ปสาเทสฺสสิ, เอวาหํ ตํ ขมิสฺสามี’’ติฯ

‘‘ติฏฺฐตุ, ภนฺเต, เอโก มิลินฺโท ราชา; สเจ, ภนฺเต, สกลชมฺพุทีเป สพฺเพ ราชาโน อาคนฺตฺวา มํ ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยุํ, สพฺพํ ตํ วิสชฺเชตฺวา สมฺปทาเลสฺสามิ, ‘ขมถ เม ภนฺเต’ติ วตฺวา, ‘น ขมามี’ติ วุตฺเต ‘เตน หิ, ภนฺเต, อิมํ เตมาสํ กสฺส สนฺติเก วสิสฺสามี’ติ อาห’’ ฯ

อยํ โข, นาคเสน, อายสฺมา อสฺสคุตฺโต วตฺตนิเย เสนาสเน วิหรติ, คจฺฉ ตฺวํ, นาคเสน, เยนายสฺมา อสฺสคุตฺโต เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน อายสฺมโต อสฺสคุตฺตสฺส ปาเท สิรสา วนฺท, เอวญฺจ นํ วเทหิ ‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปาเท สิรสา วนฺทติ, อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉติ, อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, อิมํ เตมาสํ ตุมฺหากํ สนฺติเก วสิตุํ มํ ปหิณี’ติ , ‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย’ติ จ วุตฺเต ‘โรหณตฺเถโร นาม ภนฺเต’’ติ วเทยฺยาสิ, ‘อหํ โกนาโม’ติ วุตฺเต เอวํ วเทยฺยาสิ ‘มม อุปชฺฌาโย, ภนฺเต, ตุมฺหากํ นามํ ชานาตี’’’ติฯ ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา นาคเสโน อายสฺมนฺตํ โรหณํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน วตฺตนิยํ เสนาสนํ, เยนายสฺมา อสฺสคุตฺโต เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ, เอกมนฺตํ ฐิโต โข อายสฺมา นาคเสโน อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ เอตทโวจ ‘‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปาเท สิรสา วนฺทติ, เอวญฺจ วเทติ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉติ, อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, อิมํ เตมาสํ ตุมฺหากํ สนฺติเก วสิตุํ มํ ปหิณี’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘ตฺวํ กินฺนาโมสี’’ติฯ ‘‘อหํ, ภนฺเต, นาคเสโน นามา’’ติฯ ‘‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย’’ติ? ‘‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, โรหโณ นามา’’ติฯ ‘‘อหํ โกนาโม’’ติฯ ‘‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, ตุมฺหากํ นามํ ชานาตี’’ติฯ

‘‘สาธุ, นาคเสน, ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมหี’’ติฯ ‘‘สาธุ ภนฺเต’’ติ ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา ปุนทิวเส ปริเวณํ สมฺมชฺชิตฺวา มุโขทกํ ทนฺตโปณํ อุปฏฺฐเปสิฯ เถโร สมฺมชฺชิตฏฺฐานํ ปฏิสมฺมชฺชิ, ตํ อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญํ อุทกํ อาหริ, ตญฺจ ทนฺตกฏฺฐํ อปเนตฺวา อญฺญํ ทนฺตกฏฺฐํ คณฺหิ, น อาลาปสลฺลาปํ อกาสิ, เอวํ สตฺต ทิวสานิ กตฺวา สตฺตเม ทิวเส ปุน ปุจฺฉิตฺวา ปุน เตน ตเถว วุตฺเต วสฺสวาสํ อนุชานิฯ

[16] เตน โข ปน สมเยน เอกา มหาอุปาสิกา อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ ติํสมตฺตานิ วสฺสานิ อุปฏฺฐาสิฯ อถ โข สา มหาอุปาสิกา เตมาสจฺจเยน เยนายสฺมา อสฺสคุตฺโต เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ เอตทโวจ ‘‘อตฺถิ นุ โข, ตาต, ตุมฺหากํ สนฺติเก อญฺโญ ภิกฺขู’’ติฯ ‘‘อตฺถิ, มหาอุปาสิเก, อมฺหากํ สนฺติเก นาคเสโน นาม ภิกฺขู’’ติ ฯ ‘‘เตน หิ, ตาต อสฺสคุตฺต, อธิวาเสหิ นาคเสเนน สทฺธิํ สฺวาตนาย ภตฺต’’นฺติฯ อธิวาเสสิ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต ตุณฺหีภาเวนฯ

อถ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อายสฺมตา นาคเสเนน สทฺธิํ ปจฺฉาสมเณน เยน มหาอุปาสิกาย นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ อถ โข สา มหาอุปาสิกา อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ อายสฺมนฺตญฺจ นาคเสนํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิฯ อถ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต ภุตฺตาวิํ โอนีตปตฺตปาณิํ อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘ตฺวํ, นาคเสน, มหาอุปาสิกาย อนุโมทนํ กโรหี’’ติ อิทํ วตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ

อถ โข สา มหาอุปาสิกา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘มหลฺลิกา โขหํ, ตาต นาคเสน, คมฺภีราย ธมฺมกถาย มยฺหํ อนุโมทนํ กโรหี’’ติฯ อถ โข อายสฺมา นาคเสโน ตสฺสา มหาอุปาสิกาย คมฺภีราย ธมฺมกถาย โลกุตฺตราย สุญฺญตปฺปฏิสํยุตฺตาย อนุโมทนํ อกาสิฯ อถ โข ตสฺสา มหาอุปาสิกาย ตสฺมิํเยว อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติฯ อายสฺมาปิ โข นาคเสโน ตสฺสา มหาอุปาสิกาย อนุโมทนํ กตฺวา อตฺตนา เทสิตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ตสฺมิํเยว อาสเน นิสินฺโน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ

อถ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต มณฺฑลมาเฬ นิสินฺโน ทฺวินฺนมฺปิ ธมฺมจกฺขุปฏิลาภํ ญตฺวา สาธุการํ ปวตฺเตสิ ‘‘สาธุ สาธุ นาคเสน, เอเกน กณฺฑปฺปหาเรน ทฺเว มหากายา ปทาลิตา’’ติ, อเนกานิ จ เทวตาสหสฺสานิ สาธุการํ ปวตฺเตสุํฯ

[17] อถ โข อายสฺมา นาคเสโน อุฏฺฐายาสนา เยนายสฺมา อสฺสคุตฺโต เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ อายสฺมา อสฺสคุตฺโต เอตทโวจ ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ นาคเสน, ปาฏลิปุตฺตํ, ปาฏลิปุตฺตนคเร อโสการาเม อายสฺมา ธมฺมรกฺขิโต ปฏิวสติ, ตสฺส สนฺติเก พุทฺธวจนํ ปริยาปุณาหี’’ติฯ ‘‘กีว ทูโร, ภนฺเต, อิโต ปาฏลิปุตฺตนคร’’นฺติ? ‘‘โยชนสตานิ โข นาคเสนา’’ติฯ

‘‘ทูโร โข, ภนฺเต, มคฺโค ฯ อนฺตรามคฺเค ภิกฺขา ทุลฺลภา, กถาหํ คมิสฺสามี’’ติ? ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ นาคเสน, อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑปาตํ ลภิสฺสสิ สาลีนํ โอทนํ วิคตกาฬกํ อเนกสูปํ อเนกพฺยญฺชน’’นฺติฯ ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา นาคเสโน อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน ปาฏลิปุตฺตํ เตน จาริกํ ปกฺกามิฯ

[18] เตน โข ปน สมเยน ปาฏลิปุตฺตโก เสฏฺฐิ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ปาฏลิปุตฺตคามิมคฺคํ ปฏิปนฺโน โหติฯ อทฺทสา โข ปาฏลิปุตฺตโก เสฏฺฐิ อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน เยนายสฺมา นาคเสโน เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ อภิวาเทตฺวา ‘‘กุหิํ คจฺฉสิ ตาตา’’ติ อาหฯ ‘‘ปาฏลิปุตฺตํ คหปตี’’ติฯ ‘‘สาธุ ตาต, มยมฺปิ ปาฏลิปุตฺตํ คจฺฉามฯ อมฺเหหิ สทฺธิํ สุขํ คจฺฉถา’’ติฯ

อถ โข ปาฏลิปุตฺตโก เสฏฺฐิ อายสฺมโต นาคเสนสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปตฺวา สมฺปวาเรตฺวา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ ภุตฺตาวิํ โอนีตปตฺตปาณิํ อญฺญตรํ นีจํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ปาฏลิปุตฺตโก เสฏฺฐิ อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘กินฺนาโมสิ ตฺวํ ตาตา’’ติฯ ‘‘อหํ, คหปติ, นาคเสโน นามา’’ติฯ ‘‘ชานาสิ โข, ตฺวํ ตาต, พุทฺธวจนํ นามา’’ติ? ‘‘ชานามิ โขหํ, คหปติ, อภิธมฺมปทานี’’ติฯ ‘‘ลาภา โน ตาต, สุลทฺธํ โน ตาต, อหมฺปิ โข, ตาต, อาภิธมฺมิโก, ตฺวมฺปิ อาภิธมฺมิโก, ภณ, ตาต, อภิธมฺมปทานี’’ติฯ อถ โข อายสฺมา นาคเสโน ปาฏลิปุตฺตกสฺส เสฏฺฐิสฺส อภิธมฺมํ เทเสสิ, เทเสนฺเต เยว ปาฏลิปุตฺตกสฺส เสฏฺฐิสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติฯ

อถ โข ปาฏลิปุตฺตโก เสฏฺฐิ ปญฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ ปุรโต อุยฺโยเชตฺวา สยํ ปจฺฉโต คจฺฉนฺโต ปาฏลิปุตฺตสฺส อวิทูเร ทฺเวธาปเถ ฐตฺวา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘อยํ โข, ตาต นาคเสน, อโสการามสฺส มคฺโค, อิทํ โข, ตาต, อมฺหากํ กมฺพลรตนํ โสฬสหตฺถํ อายาเมน, อฏฺฐหตฺถํ วิตฺถาเรน, ปฏิคฺคณฺหาหิ โข, ตาต, อิทํ กมฺพลรตนํ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติฯ ปฏิคฺคเหสิ โข อายสฺมา นาคเสโน ตํ กมฺพลรตนํ อนุกมฺปํ อุปาทายฯ อถ โข ปาฏลิปุตฺตโก เสฏฺฐิ อตฺตมโน อุทคฺโค ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

[19] อถ โข อายสฺมา นาคเสโน เยน อโสการาโม เยนายสฺมา ธมฺมรกฺขิโต เตนุปสงฺกมิ , อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ ธมฺมรกฺขิตํ อภิวาเทตฺวา อตฺตโน อาคตการณํ กเถตฺวา อายสฺมโต ธมฺมรกฺขิตสฺส สนฺติเก เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ เอเกเนว อุทฺเทเสน ตีหิ มาเสหิ พฺยญฺชนโส ปริยาปุณิตฺวา ปุน ตีหิ มาเสหิ อตฺถโส มนสากาสิฯ

อถ โข อายสฺมา ธมฺมรกฺขิโต อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘เสยฺยถาปิ, นาคเสน, โคปาลโก คาโว รกฺขติ, อญฺเญ โครสํ ปริภุญฺชนฺติฯ เอวเมว โข, ตฺวํ นาคเสน, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ธาเรนฺโตปิ น ภาคี สามญฺญสฺสา’’ติฯ ‘‘โหตุ, ภนฺเต, อลํ เอตฺตเกนา’’ติฯ เตเนว ทิวสภาเคน เตน รตฺติภาเคน สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ, สห สจฺจปฺปฏิเวเธน อายสฺมโต นาคเสนสฺส สพฺเพ เทวา สาธุการมทํสุ, ปถวี อุนฺนทิ, พฺรหฺมาโน อปฺโผเฏสุํ, ทิพฺพานิ จนฺทนจุณฺณานิ ทิพฺพานิ จ มนฺทารวปุปฺผานิ อภิปฺปวสฺสิํสุฯ

[20] เตน โข ปน สมเยน โกฏิสตา อรหนฺโต หิมวนฺเต ปพฺพเต รกฺขิตตเล สนฺนิปติตฺวา อายสฺมโต นาคเสนสฺส สนฺติเก ทูตํ ปาเหสุํ ‘‘อาคจฺฉตุ นาคเสโน, ทสฺสนกามา มยํ นาคเสน’’นฺติฯ อถ โข อายสฺมา นาคเสโน ทูตสฺส วจนํ สุตฺวา อโสการาเม อนฺตรหิโต หิมวนฺเต ปพฺพเต รกฺขิตตเล โกฏิสตานํ อรหนฺตานํ ปุรโต ปาตุรโหสิฯ

อถ โข โกฏิสตา อรหนฺโต อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจุํ ‘‘เอโส โข, นาคเสน, มิลินฺโท ราชา ภิกฺขุสงฺฆํ วิเหเฐติ วาทปฺปฏิวาเทน ปญฺหปุจฺฉายฯ สาธุ, นาคเสน, คจฺฉ ตฺวํ มิลินฺทํ ราชานํ ทเมหี’’ติฯ

‘‘ติฏฺฐตุ, ภนฺเต, เอโก มิลินฺโท ราชา; สเจ, ภนฺเต, สกลชมฺพุทีเป ราชาโน อาคนฺตฺวา มํ ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยุํ, สพฺพํ ตํ วิสชฺเชตฺวา สมฺปทาเลสฺสามิ, คจฺฉถ โว, ภนฺเต, อจฺฉมฺภิตา สาคลนคร’’นฺติฯ อถ โข เถรา ภิกฺขู สาคลนครํ กาสาวปฺปชฺโชตํ อิสิวาตปฏิวาตํ อกํสุฯ

[21] เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อายุปาโล สงฺเขฺยยฺยปริเวเณ ปฏิวสติฯ อถ โข มิลินฺโท ราชา อมจฺเจ เอตทโวจ ‘‘รมณียา วต โภ โทสินา รตฺติ, กนฺนุ ขฺวชฺช สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกเมยฺยาม สากจฺฉาย ปญฺหปุจฺฉนาย, โก มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ อุสฺสหติ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติฯ เอวํ วุตฺเต ปญฺจสตา โยนกา ราชานํ มิลินฺทํ เอตทโวจุํ ‘‘อตฺถิ, มหาราช, อายุปาโล นาม เถโร เตปิฏโก พหุสฺสุโต อาคตาคโม, โส เอตรหิ สงฺเขฺยยฺยปริเวเณ ปฏิวสติ; คจฺฉ, ตฺวํ มหาราช, อายสฺมนฺตํ อายุปาลํ ปญฺหํ ปุจฺฉสฺสู’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภเณ, ภทนฺตสฺส อาโรเจถา’’ติฯ

อถ โข เนมิตฺติโก อายสฺมโต อายุปาลสฺส สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิ ‘‘ราชา, ภนฺเต, มิลินฺโท อายสฺมนฺตํ อายุปาลํ ทสฺสนกาโม’’ติฯ อายสฺมาปิ โข อายุปาโล เอวมาห ‘‘เตน หิ อาคจฺฉตู’’ติฯ อถ โข มิลินฺโท ราชา ปญฺจมตฺเตหิ โยนกสเตหิ ปริวุโต รถวรมารุยฺห เยน สงฺเขฺยยฺยปริเวณํ เยนายสฺมา อายุปาโล เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อายุปาเลน สทฺธิํ สมฺโมทิ, สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มิลินฺโท ราชา อายสฺมนฺตํ อายุปาลํ เอตทโวจ ‘‘กิมตฺถิยา, ภนฺเต อายุปาล, ตุมฺหากํ ปพฺพชฺชา, โก จ ตุมฺหากํ ปรมตฺโถ’’ติฯ เถโร อาห ‘‘ธมฺมจริยสมจริยตฺถา โข, มหาราช, ปพฺพชฺชา, สามญฺญผลํ โข ปน อมฺหากํ ปรมตฺโถ’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน, ภนฺเต, โกจิ คิหีปิ ธมฺมจารี สมจารี’’ติ? ‘‘อาม, มหาราช, อตฺถิ คิหีปิ ธมฺมจารี สมจารี, ภควติ โข, มหาราช, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเต อฏฺฐารสนฺนํ พฺรหฺมโกฏีนํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, เทวตานํ ปน ธมฺมาภิสมโย คณนปถํ วีติวตฺโต, สพฺเพเต คิหิภูตา, น ปพฺพชิตาฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ภควตา โข มหาสมยสุตฺตนฺเต เทสิยมาเน, มหามงฺคลสุตฺตนฺเต เทสิยมาเน, สมจิตฺตปริยายสุตฺตนฺเต เทสิยมาเน, ราหุโลวาทสุตฺตนฺเต เทสิยมาเน, ปราภวสุตฺตนฺเต เทสิยมาเน คณนปถํ วีติวตฺตานํ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, สพฺเพเต คิหิภูตา, น ปพฺพชิตา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต อายุปาล, นิรตฺถิกา ตุมฺหากํ ปพฺพชฺชา, ปุพฺเพ กตสฺส ปาปกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน สมณา สกฺยปุตฺติยา ปพฺพชนฺติ ธุตงฺคานิ จ ปริหรนฺติฯ เย โข เต, ภนฺเต อายุปาล, ภิกฺขู เอกาสนิกา, นูน เต ปุพฺเพ ปเรสํ โภคหารกา โจรา, เต ปเรสํ โภเค อจฺฉินฺทิตฺวา ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน เอตรหิ เอกาสนิกา ภวนฺติ, น ลภนฺติ กาเลน กาลํ ปริภุญฺชิตุํ, นตฺถิ เตสํ สีลํ, นตฺถิ ตโป, นตฺถิ พฺรหฺมจริยํฯ เย โข ปน เต, ภนฺเต อายุปาล, ภิกฺขู อพฺโภกาสิกา, นูน เต ปุพฺเพ คามฆาตกา โจรา, เต ปเรสํ เคหานิ วินาเสตฺวา ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน เอตรหิ อพฺโภกาสิกา ภวนฺติ, น ลภนฺติ เสนาสนานิ ปริภุญฺชิตุํ, นตฺถิ เตสํ สีลํ, นตฺถิ ตโป, นตฺถิ พฺรหฺมจริยํฯ เย โข ปน เต, ภนฺเต อายุปาล, ภิกฺขู เนสชฺชิกา, นูน เต ปุพฺเพ ปนฺถทูสกา โจรา, เต ปเรสํ ปถิเก ชเน คเหตฺวา พนฺธิตฺวา นิสีทาเปตฺวา ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน เอตรหิ เนสชฺชิกา ภวนฺติ, น ลภนฺติ เสยฺยํ กปฺเปตุํ, นตฺถิ เตสํ สีลํ, นตฺถิ ตโป, นตฺถิ พฺรหฺมจริย’’นฺติ อาหฯ

เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อายุปาโล ตุณฺหี อโหสิ, น กิญฺจิ ปฏิภาสิฯ อถ โข ปญฺจสตา โยนกา ราชานํ มิลินฺทํ เอตทโวจุํ ‘‘ปณฺฑิโต, มหาราช, เถโร, อปิ จ โข อวิสารโท น กิญฺจิ ปฏิภาสตี’’ติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา อายสฺมนฺตํ อายุปาลํ ตุณฺหีภูตํ ทิสฺวา อปฺโผเฏตฺวา อุกฺกุฏฺฐิํ กตฺวา โยนเก เอตทโวจ ‘‘ตุจฺโฉ วต โภ ชมฺพุทีโป, ปลาโป วต โภ ชมฺพุทีโป, นตฺถิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, โย มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ อุสฺสหติ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติฯ

[22] อถ โข มิลินฺทสฺส รญฺโญ สพฺพํ ตํ ปริสํ อนุวิโลเกนฺตสฺส อภีเต อมงฺกุภูเต โยนเก ทิสฺวา เอตทโหสิ ‘‘นิสฺสํสยํ อตฺถิ มญฺเญ อญฺโญ โกจิ ปณฺฑิโต ภิกฺขุ, โย มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ อุสฺสหติ, เยนิเม โยนกา น มงฺกุภูตา’’ติฯ อถ โข มิลินฺโท ราชา โยนเก เอตทโวจ ‘‘อตฺถิ, ภเณ, อญฺโญ โกจิ ปณฺฑิโต ภิกฺขุ, โย มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ อุสฺสหติ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติฯ

เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา นาคเสโน สมณคณปริวุโต สงฺฆี คณี คณาจริโย ญาโต ยสสฺสี สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี นิปุโณ วิญฺญู วิภาวี วินีโต วิสารโท พหุสฺสุโต เตปิฏโก เวทคู ปภินฺนพุทฺธิมา อาคตาคโม ปภินฺนปฏิสมฺภิโท นวงฺคสตฺถุสาสเน ปริยตฺติธโร ปารมิปฺปตฺโต ชินวจเน ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธกุสโล อกฺขยวิจิตฺรปฏิภาโน จิตฺรกถี กลฺยาณวากฺกรโณ ทุราสโท ทุปฺปสโห ทุรุตฺตโร ทุราวรโณ ทุนฺนิวารโย, สาคโร วิย อกฺโขโภ, คิริราชา วิย นิจฺจโล, รณญฺชโห ตโมนุโท ปภงฺกโร มหากถี ปรคณิคณมถโน ปรติตฺถิยมทฺทโน ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ ราชูนํ ราชมหามตฺตานํ สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต วุทฺธานํ วิญฺญูนํ โสตาวธาเนน สมนฺนาคตานํ สนฺทสฺเสนฺโต นวงฺคํ ชินสาสนรตนํ, อุปทิสนฺโต ธมฺมมคฺคํ, ธาเรนฺโต ธมฺมปฺปชฺโชตํ, อุสฺสาเปนฺโต ธมฺมยูปํ, ยชนฺโต ธมฺมยาคํ, ปคฺคณฺหนฺโต ธมฺมทฺธชํ, อุสฺสาเปนฺโต ธมฺมเกตุํ, ธเมนฺโต [อุปฺปฬาเสนฺโต (สี. ปี.)] ธมฺมสงฺขํ, อาหนนฺโต ธมฺมเภริํ, นทนฺโต สีหนาทํ , คชฺชนฺโต อินฺทคชฺชิตํ, มธุรคิรคชฺชิเตน ญาณวรวิชฺชุชาลปริเวฐิเตน กรุณาชลภริเตน มหตา ธมฺมามตเมเฆน สกลโลกมภิตปฺปยนฺโต คามนิคมราชธานีสุ จาริกํ จรมาโน อนุปุพฺเพน สาคลนครํ อนุปฺปตฺโต โหติฯ ตตฺร สุทํ อายสฺมา นาคเสโน อสีติยา ภิกฺขุสหสฺเสหิ สทฺธิํ สงฺเขฺยยฺยปริเวเณ ปฏิวสติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘พหุสฺสุโต จิตฺรกถี, นิปุโณ จ วิสารโท;

สามยิโก จ กุสโล, ปฏิภาเน จ โกวิโทฯ

‘‘เต จ เตปิฏกา ภิกฺขู, ปญฺจเนกายิกาปิ จ;

จตุเนกายิกา เจว, นาคเสนํ ปุรกฺขรุํฯ

‘‘คมฺภีรปญฺโญ เมธาวี, มคฺคามคฺคสฺส โกวิโท;

อุตฺตมตฺถํ อนุปฺปตฺโต, นาคเสโน วิสารโทฯ

‘‘เตหิ ภิกฺขูหิ ปริวุโต, นิปุเณหิ สจฺจวาทิภิ;

จรนฺโต คามนิคมํ, สาคลํ อุปสงฺกมิฯ

‘‘สงฺเขฺยยฺยปริเวณสฺมิํ , นาคเสโน ตทา วสิ;

กเถติ โส มนุสฺเสหิ, ปพฺพเต เกสรี ยถา’’ติฯ

[23] อถ โข เทวมนฺติโย ราชานํ มิลินฺทํ เอตทโวจ ‘‘อาคเมหิ, ตฺวํ มหาราช; อตฺถิ, มหาราช, นาคเสโน นาม เถโร ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี วินีโต วิสารโท พหุสฺสุโต จิตฺรกถี กลฺยาณปฏิภาโน อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานปฏิสมฺภิทาสุ ปารมิปฺปตฺโต, โส เอตรหิ สงฺเขฺยยฺยปริเวเณ ปฏิวสติ, คจฺฉ, ตฺวํ มหาราช, อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ ปญฺหํ ปุจฺฉสฺสุ, อุสฺสหติ โส ตยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติฯ อถ โข มิลินฺทสฺส รญฺโญ สหสา ‘‘นาคเสโน’’ติ สทฺทํ สุตฺวาว อหุเทว ภยํ, อหุเทว ฉมฺภิตตฺตํ, อหุเทว โลมหํโสฯ อถ โข มิลินฺโท ราชา เทวมนฺติยํ เอตทโวจ ‘‘อุสฺสหติ โภ นาคเสโน ภิกฺขุ มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุ’’นฺติ? ‘‘อุสฺสหติ, มหาราช, อปิ อินฺทยมวรุณกุเวรปชาปติ สุยาม สนฺตุสิตโลกปาเลหิปิ ปิตุปิตามเหน มหาพฺรหฺมุนาปิ สทฺธิํ สลฺลปิตุํ, กิมงฺคํ ปน มนุสฺสภูเตนา’’ติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา เทวมนฺติยํ เอตทโวจ ‘‘เตน หิ, ตฺวํ เทวมนฺติย, ภทนฺตสฺส สนฺติเก ทูตํ เปเสหี’’ติฯ ‘‘เอวํ เทวา’’ติ โข เทวมนฺติโย อายสฺมโต นาคเสนสฺส สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิ ‘‘ราชา, ภนฺเต, มิลินฺโท อายสฺมนฺตํ ทสฺสนกาโม’’ติฯ อายสฺมาปิ โข นาคเสโน เอวมาห ‘‘เตน หิ อาคจฺฉตู’’ติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา ปญฺจมตฺเตหิ โยนกสเตหิ ปริวุโต รถวรมารุยฺห มหตา พลกาเยน สทฺธิํ เยน สงฺเขฺยยฺยปริเวณํ เยนายสฺมา นาคเสโน เตนุปสงฺกมิฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา นาคเสโน อสีติยา ภิกฺขุสหสฺเสหิ สทฺธิํ มณฺฑลมาเฬ นิสินฺโน โหติฯ อทฺทสา โข มิลินฺโท ราชา อายสฺมโต นาคเสนสฺส ปริสํ ทูรโตว, ทิสฺวาน เทวมนฺติยํ เอตทโวจ ‘‘กสฺเสสา, เทวมนฺติย, มหตี ปริสา’’ติ? ‘‘อายสฺมโต โข, มหาราช, นาคเสนสฺส ปริสา’’ติฯ

อถ โข มิลินฺทสฺส รญฺโญ อายสฺมโต นาคเสนสฺส ปริสํ ทูรโตว ทิสฺวา อหุเทว ภยํ, อหุเทว ฉมฺภิตตฺตํ, อหุเทว โลมหํโสฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา ขคฺคปริวาริโต วิย คโช, ครุฬปริวาริโต วิย นาโค, อชครปริวาริโต วิย โกตฺถุโก [โกตฺถุโก (สี. ปี.)], มหิํสปริวุโต วิย อจฺโฉ, นาคานุพทฺโธ วิย มณฺฑูโก, สทฺทูลานุพทฺโธ วิย มิโค, อหิตุณฺฑิกสมาคโต [อภิคุณฺฐิกสมาคโต (สี. ปี.)] วิย ปนฺนโค, มชฺชารสมาคโต วิย อุนฺทูโร, ภูตเวชฺชสมาคโต วิย ปิสาโจ, ราหุมขคโต วิย จนฺโท, ปนฺนโค วิย เปฬนฺตรคโต, สกุโณ วิย ปญฺชรนฺตรคโต, มจฺโฉ วิย ชาลนฺตรคโต, วาฬวนมนุปฺปวิฏฺโฐ วิย ปุริโส, เวสฺสวณาปราธิโก วิย ยกฺโข, ปริกฺขีณายุโก วิย เทวปุตฺโต ภีโต อุพฺพิคฺโค อุตฺรสฺโต สํวิคฺโค โลมหฏฺฐชาโต วิมโน ทุมฺมโน ภนฺตจิตฺโต วิปริณตมานโส ‘‘มา มํ อยํ ปริชโน ปริภวี’’ติ สติํ [ธีติํ (สี. ปี.)] อุปฏฺฐเปตฺวา เทวมนฺติยํ เอตทโวจ – ‘‘มา โข, ตฺวํ เทวมนฺติย , อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ มยฺหํ อาจิกฺเขยฺยาสิ, อนกฺขาตญฺเญวาหํ นาคเสนํ ชานิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, มหาราช, ตฺวญฺเญว ชานาหี’’ติฯ

เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา นาคเสโน ตสฺสา ภิกฺขุปริสาย ปุรโต จตฺตาลีสาย ภิกฺขุสหสฺสานํ นวกตโร โหติ ปจฺฉโต จตฺตาลีสาย ภิกฺขุสหสฺสานํ วุฑฺฒตโรฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา สพฺพํ ตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ มชฺฌโต จ อนุวิโลเกนฺโต อทฺทสา โข อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ ทูรโตว ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺนํ เกสรสีหํ วิย วิคตภยเภรวํ วิคตโลมหํสํ วิคตภยสารชฺชํ, ทิสฺวาน อากาเรเนว อญฺญาสิ ‘‘เอโส โข เอตฺถ นาคเสโน’’ติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา เทวมนฺติยํ เอตทโวจ ‘‘เอโส โข, เทวมนฺติย, อายสฺมา นาคเสโน’’ติฯ ‘‘อาม, มหาราช, เอโส โข นาคเสโน, สุฏฺฐุ โข, ตฺวํ มหาราช, นาคเสนํ อญฺญาสี’’ติ ฯ ตโต ราชา ตุฏฺโฐ อโหสิ ‘‘อนกฺขาโตว มยา นาคเสโน อญฺญาโต’’ติฯ อถ โข มิลินฺทสฺส รญฺโญ อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ ทิสฺวาว อหุเทว ภยํ, อหุเทว ฉมฺภิตตฺตํ, อหุเทว โลมหํโสฯ

เตนาหุ –

‘‘จรเณน จ สมฺปนฺนํ, สุทนฺตํ อุตฺตเม ทเม;

ทิสฺวา ราชา นาคเสนํ, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

‘‘กถิตา [กถิกา (สี. ปี.)] มยา พหู ทิฏฺฐา, สากจฺฉา โอสฏา พหู;

น ตาทิสํ ภยํ อาสิ, อชฺช ตาโส ยถา มมฯ

‘‘นิสฺสํสยํ ปราชโย, มม อชฺช ภวิสฺสติ;

ชโย จ นาคเสนสฺส, ยถา จิตฺตํ น สณฺฐิต’’นฺติฯ

พาหิรกถา นิฏฺฐิตาฯ

2-3. มิลินฺทปญฺโห

1. มหาวคฺโค